Wednesday, May 25, 2011

Progresu Dezinvolvimentu Ministeriu saude too Ohin loron

Release husi. Ministeriu Saude-semanal

Ministériu Saúde husi Ahukudesan to’o Monta Aliserse

Dezenvolvimentu Sistema Saúde Nasional Timor-Leste, Iha nia Istória husi zero ahu kudesan molok to’o iha rezultadu ne’ebé oras ne’e ita iha agora. Iha tempu ne’ebá sistema laiha, Infraestruturas Saúde barak hetan estragus, Hasoru povu iha kondisaun ida ne’ebé uma sunu hotu, Hahan laiha, Buat hotu-hotu ne’ebé sira presiza ba sira nia nesesidade difisil atu hetan no imagina situasaun Saúde iha tempu ne’ebá oin sa! Iha situasaun ne’e Timor-Leste iha de’it medikus menus husi ema na’in 50, Iha espesialista ida de’it, Iha duni enfermeirus no parteiras hamutuk besik rihun rua ho professional auxiliaries sira seluk ne’ebé nia númeru menus tebes.

Profesionais Saúde sira ne’e em geral laiha konhesimentu ou esperiensia iha administrasaun no jestaun, ho brani, Hakarak no fiar malu de’it mak sai modalidade ba sira hodi harí Ministériu Saúde nia aliserse. Liu tan ida ne’e apoiu lojistika no finansiamentu limitadu.

Iha loron 20 fulan Maiu tinan 2002 Ministériu da Saúde estabelese ofisialmente iha Primeiru Governu Konstitusional nia mahun, Prioridade ba Ministeriu da Saúde liu-liu atu asegura prestasaun servisus Saúde liu husi re-estabelesimentu sistema saúde nasional, Dezenvolvimentu rekursus humanus, no defini matadalan ba dezenvolvimentu sector Saúde ba oin.

Perfil social no ekonómiku Timor-Leste iha tempu ne’ebá klasifika nudar nasaun ne’ebé kiak liu iha mundu, moris kiak, Moras, Malnutrisaun sai problema principal ne’ebé dezafia teb-tebes. Ministériu Saúde tenta atu loke fila fali Centru Saúde hotu-hotu, Postu Saúde balun, Servisu iha Ospital lima no hala’o servisus ho ONG atu tulun iha areas balun no hala’o Klinikas moveis ba fatin ne’ebé populasaun presiza tebes mesmu ke pesoal Saúde la to’o, No lojistikamente difísili. Rehabilita mos Infra-estruktura sira no defini polítikas nudar dalan no mos komitmentu hamutuk atu hala’o knar sira hodi responde no mos hadiak estatutu saúde.

Metas ba tinan lima atinji duni, Aliserse fundamental monta no hatutan to’o agora. Perfil Saúde Timor-Leste tuir Dadus Demográfikus Saúde iha 2003 no Sensus iha 2004, Hatudu inan mate 860 husi 100.000 nadus vivus, Labarik menus husi tinan 5 mate na’in 125-145/1000 labarik ne’ebé moris, Bebé mate na’in 88 molok halo sira nia aniversáriu ba tinan ida, Taxa Fertilidade Inan sira 7,8.

Ministériu Saúde kontinua ho problemas desequilibriu iha asesu liu-liu iha sukus la regular, Kobertura programas nafatin labele atinji alvus ne’ebé universalmente konsideradu seguru atu prevene ema husi moras, Hala’o desenvolvimentu rekursus Umanos iha Instituisaun Siensia Saúde maibé la hetan kedas professional ne’ebé presiza, Haruka estudantes medisina maibe lori tempu atu sira fila no hala’o servisu, ospitais no centru Saúde foun harí maibe la’os fácil atu bele funsiona hodi bele resolve problema Saúde hotu-hotu. Faktor determinantes hanesan seguransa aihahan, Asesu ba be mos no saneamentu, Uma saudavel, Estradas no eletrisidade, Edukasaun no konhesimentu ba Saúde, Kampu de trabalhu no esperiensia matenek atu hetan servisu, Rendimentu no kondisaun moris iha familia hotu-hotu kontribui ba nivel saúde ne’ebé ita iha.

Ministériu Saúde husi Meadus 2007 to’o Agora

Ministériu Saúde iha IVGC RDTL nia mahun bainhira simu atu hatutan knar ida ne’e iha meadus 2007, kaer metin kedas prinsípiu balun katak ema Timor oan tenke halo duni buat hotu-hotu ba sira nia an no sira nia povu nudar espíritu nasionalismu, Tenke iha dedikasaun ne’ebé a’as no tenke hametin profesionalismu. Lia fuan hirak ne’e Dr. Nelson Martins expresa iha kedas loron primeiru bainhira nia ba iha nia fatin servisu no mos repete nafatin iha eventus importante balun ne’ebé mak nai-ulun nasaun nia sira seluk mos marka sira nia prezensa no iha distritu.

SISCa nudar estratéjia ba dahuluk atu hakbesik servisu saúde ba povu iha suku hotu-hotu ho sira nia partisipasaun, Planu no desentralizasaun orsamentu liu husi pasta mutin atu responde imediatamente nesesidade iha area prestasaun servisu iha fasilidades saúde hanesan Centru Saúde, Postu Saúde, no Ospital sira. tinan haat ona infra-estrukturas foun aumenta, alem de fasilidades de saúde hanesan Postu Saúde hamutuk 193, Centru Saúde 66, Hospitais de Referensia 5 iha Distritu ne’ebé estratégiku no Ospital Nasional funsiona hotu ona, Iha mos fatin ba inan sira hein partus, Halo mos akomodasaun balun ba profesionais de saúde sira, Sistema de apoiu hanesan kareta, Ambulansias no motorizadas, Radio no telephone iha atu suporta hala’o servisu diak liu. Esforsu barak mos Ministériu da Saúde halo atu responde ba problema malnutrisaun iha Timor-Leste liu husi programa suplementasaun mikronutriente no aihahan ba grupus ne’ebé iha risku boot liu, Servisu hamutuk ho sektores governu nian ne’ebé relevante no mos ho ajensias internasionais sira.

Atensaun saúde fo dadaun ona ba moras ne’ebé hada’et, Inklui melhoramentu jestaun ba moras mental, dental, matan no atensaun special ba idosos sira. Iha area dezenvolvimentu rekursus umanos, Ministériu Saúde suporta hela instituisaun nasional hanesan UNTL no ICS hodi halo formasaun alem de médikus, halo mos formasaun ba enfermeiros, Parteiras, Analistas, Anastejistas, Farmasistas. Servisu nafatin ho instituisaun rai liur nian atu halo formasaun nafatin ba areas medikus espesialistas no areas Saúde sira seluk ne’ebé espesilaizadu liu, no iha area jestaun hanesan ba hasai masjistradu no doutoradu hodi jere Ministériu Saúde diak liu. Esforsu atu hadia area jestaun inklui hadia disponibilidade dadus ne’ebé akuradu no adekuadu liu husi rejistu saúde familiar, Melhoramentu sistema informasaun saúde, No kria kapasidade ba kona ba peskiza hodi permiti desizaun polítika, Planeamentu no alokasaun rekursus ho baze ba evidensia nudar prosesu ne’ebé hadiak ba nafatin. Melhoramentu iha jestaun rekursus humanus hetan atensaun maka’as liu husi lei regime kareira espesial hodi promove no no fo insentivu ba motivasaun no profesionalismu ho objektivu atu hetan kualidade servisu ne’ebé diak ou hodi lia fuan seluk komunidade hetan satisfasaun ba servisu ne’ebé sira simu.

Progresu hirak ne’e hatudu buat balun ona ne’ebé mak Ministériu Saúde tenke halo iha periúdu ida ne’e, ne’ebé konsistente nafatin atu atinji vizaun Ministériu Saúde ida ne’ebé dook, Atu resolve problemas Saúde ne’ebé hasoru no hakat ba nafatin.

Prosesu planu estratéjiku ne’ebé mak oras ne’e la’o, Ministériu Saúde projekta nivel saúde sidadaun ba tinan rua nulu mai, Determina rekezitus ne’ebé presiza iha tinan lima, Tinan sanulu, Tinan sanulu resin lima no tinan rua nolu mai atu nia povu bele goza duni ninia independensia ne’e. Rekursus Humanos, infraestrukturas, Sistemas de apoiu no ninia finansiamentu nudar rekezitus fundamentais atu realiza misaun sira ne’e. Planu estratégiku ne’e fo matadalan kona ba saída mak Ministériu Saúde tenke halo hodi atinji nivel saúde no bem-estar povu ida ne’ebé mak ita hakarak hodi hasa’e ita nia dignidade nudar nasaun independente.

Rezultadu prelimária analize dadus demográfikus 2009 husi Direksaun Geral Estatístika Nacional Ministériu das Finanças ho apoiu husi espesialistas husi Organizasaun ONU iha Timor-Leste hatudu indikadores katak Esperansa de vida >60 anos, Mortalidade maternal tun ba 450 (tur relatóriu iha 2008) Mortalidade Infantil tun 44/1000 no mortalidade labarik menus husi tinan 5, iha 64/1000, kompara ho situasaun 2003 no 2004. Rezultadu ne’e pozitivu no ida ne’e mak sasukat katak iha melhoramentu.
Ita sei sura nafatin ho aproximasaun, Estratégia ne’ebé lori susesu nudar esperiensia atu kontinua atu halo diak liu tan, frakasus no falhansas nudar lisaun atu aprende no hadia, Bainhira ita hili opsaun no alternativas ne’ebé di’ak liu atu resolve problemas de saúde ou lori dezenvolvimentu saúde ida ne’ebé diak liu, sukat ho ita kbiit ne’ebé mak iha.

Iha tempu ukun an ne’e opurtunidade nakloke, dalan ba ita luan, Ita nia mehi ba servisu saúde hakarak di’ak liu, Nudar nasaun ita hotu sente orgulhu se karik ita bele responde nesesidade saúde hotu-hotu ba ita nia an rasik iha oras ne’e, Maibé buat hotu sei realiza ho vizaun ida ne’ebé klaru, Sukat ho ita nia kbiit orsamentu no tempu, Problemas saúde ne’ebé urgente no emergensia liu tenke responde uluk.
Ita hein ba Krítikas no konselhus ne’ebé atu hadia no dezenvolve Timor-Leste diak liu ba aban MS01

No comments: