Diskursu Ministru Saúde, DR. Nelson Martin,MD,MHM,PhD iha Komemorasaun Loron Mundial ba TBC.

Bazartete saude-semanal, loron 23 Marsu 2011, Governu Timor-Leste liu husi Ministerio Saude deklara ba mundu kona-ba eliminasaun moras Lepra hanesan problema saude publika iha Timor-leste.

“Maluk sira, Liliu ba veteranus sira ba maluk rejistensia sira, Ita nia luta ba libertasaun mak ida ne’e duni, uluk hahu moris iha 1975 kuandu hotu-hotu hateten katak luta ba libertasaun total dalan naruk tebe-tebes to’o ona iha luta ita liberta ona ita nia patria iha 1999, Ita hotu-hotu asiste rasik.
Maibe atu luta ba liberta ita nia povu presiza tempu naruk knar Ministerio Saude nian ho apoiu tomak no sosiadade sira hotu atu kontinua luta liberta povu husi moras oi-oin, moras ne’ebe mak oho ita nia ema bara-barak tebe-tebes hanesan moras TBC, Lepra, Malaria, Deman berdarah, no moras selu-seluk tan inklui malnutrisaun. Maluk sira fiar ba Distritu liquisa ne’e iha istoria rasik duni iha 1998 wainhira ita estabelese programa TBC iha timor leste, ami mai servisu iha ne’e hari alberge ida iha Maubara fiar deit katak ita nia maluk falintil barak mak hetan isin diak iha ne’e.

Sira ne’ebé kaer kilat hetan mear ita lori tuun halo tratamentu iha fat-fatin ne’e atu hateten katak ita nia gerileru sira barak mos hetan moras ida ne’e, Padres no Madres barak mos hetan moras ne’e, Ita konsege kura, Dotor no infermerus barak mos hetan moras ne’e maibe ho tratamentu itensivu no hemu aimoruk tuir duni reseitas ne’ebé ita fo no pasientes sira hetan iha klinika ka centru sira neba konsege ita salva ita nia komunidade lubuk ida vida husi moras ida ne’e.
Apoiu igreja husi 1998 konaba moras ne’ebé refere iha 2009 mak ita foin atinje target husi OMS organizasaun Mundial Saude ka WHO. Iha hateten katak atu hetan 70 % kazus TBC iha komunidade nia leet lori mai atu kura 85 % husi kazu ne’e tenki kura. Hirak ne’e hotu ita atinje iha 2009. Tema ne’ebé ohin ita hotu hamutuk hare iha ne’e katak ita hotu hamutuk halo transformasaun para it abele halo eliminasaun. 23 Marsu Ita selebra tiha ona loron espesial ida mak hanesan eliminasaun ba moras lepra hanesan moras saude publiku iha Timor. Nune’e ita iha komfiansa boot atu iha 20 anus ne’ebé mai ita deklara ba mundu katak eliminasaun ba moras TBC hanesan moras saude publiku iha Timor leste.

Hau fiar teb-tebes ida ne’e tanba esperiensia desde iha 1998 ita komesa programa ida ne’e ohin ita hare rejultadu diak. Wainhira iha governu tranzisaun timor leste lansa ninia programa nasional TBC iha tinan 2000 ho ninia prevalensia 800/100.000 populasaun. Barometru ba moras ne’e boot teb-tebes. Aproveita ho oportunidade ida ne’e hau hakarak hato’o ba komunidade no povu tomak timor leste katak agora dadaun prevalensia tuun ba 328/100.000 populasaun atu hateten katak sei la to’o 20 anos it abele hatuun ona moras ne’e to’o metade.
“Timor-Leste nasaun foun, Ita atinji tiha ona metas dezenvolvimentu milinium iha area kombate infeksaun iha tubercoluze, ne’e duni ho ida ha’u fo parabens ba maluk sira hotu” Nelson saliente.
Maibe problema sei iha, Dezafiu sei iha maibe se dadus ne’ebe mak didiak tebe-tebes Timor-Leste sei reprzenta nafatin problema tuberculoze ne’ebe mak aas iha ita nia rejiaun asia pasifik.
Multi drug resistance komesa mosu tanba ne’e mak ita serbisu hamutuk ho Kliniku Klibur domin ho doutor rua ne’ebe mai husi Australia ne’ebe atu tau matan ba moras sira ne’e.

Programa barak mak hetan tratamentu diak maibe balu mos ita sei hetan drop out, Ita iha kazu sira ne’e mak kontrubui ba Multi drug resistance, Ita sei iha aimoruk segunda linha ba ida ne’e maibe sei la kuidadu tanba kuandu tama ba faze extreme Multi drug resentence ita problema boot aimoruk laiha TBC sei oho ita hotu.
ita atinji ona target ne’ebe organizasaun saude mundial hato’o, Buka hatete 60% buka iha komunidade nia leet, kura 85% ho ida ne’e ita atinji ona.
Iha oportunidade Ministro de Saude apelu ba xefi- distritu hotu-hotu tenki serbisu makaas halo tuir serbisu serbisu ne’ebe distritu balu halo dadauk ona.
Ita tenki iha komitmentu no optimista boot, Ha’u fiar katak iha tinan rua nulu nia laran ita sei deklara eminilasaun ba moras TBC. Orsamentu pesoal saude sei problema ita nian hotu maibe la kleur tan ita sei atinji iha problema rekursu umanus.
Ba povu Bazartete tomak, Governu anterior ho IV governu buat diak tebe-tebes mak sira halo mak haruka ita nia alin sira ba eskola iha cuba.
Iha fim Fulan setembru ou outubru ita sei halo graduasaun ba 82 mediku jeras baziku, Mediku sira ne’e sei mai iha sub-distritu sira ne’e. Iha fim 2012 600 medikus sira sei hamutuk ho ita boot sira.

Nune’e iha fim 2011 ita sei iha graduasaun ba parteiras ka enfermeirus hamutuk 65 pesoas. 2012 ita sei produz tan 150 kada tinan no to’o iha tempu ida tuir planu estratejiku saúde nasional nian, Ita hatete katak iha 2030, iha suku ida iha 2000 populasaun ita sei iha mediku jeral baziku ida, enfermeiru rua, parteira rua no alinista ida iha suku hodi garante katak populasaun labele moras.
Moras TBC mosu mai molok ita nia nain jesus kristu moris, moras ida kleur los iha mundu hanesan mos ho moras lepra to’o agora seidauk lakon atu hatutan liu taan deit katak ita nia saude iha ita nia liman rasik partispasaun komunidade sira nian iha assistensia SISCa sei garante povu nia moris Saudavel komesa ohin no ba aban bainrua. MS001